İnsanları hikayeleştiren anlatıların, masalların kökenlerini
ya da bu hikayeleri oluşturan insanların öykülerini hiç merak ettiniz mi?
Kırmızı Başlıklı Kız, Külkedisi, Pamuk Prenses gibi birçok masalın kökeni beni
ilk olarak günümüzden 3,5-4 milyon yıl öncesine, ve oradan da M.Ö. 800
civarında Mezopotamya fabllarına götürüyor. Bu fablların daha önce ortaya
çıktığı düşünülüyor. İlerleyen bölümlerde bu fablların tarihine detaylı bir
şekilde değineceğim. Sonrasında Antik Yunan Ezop fablları, La Fonten, Boccaccio,
Geoffrey Chaucer masalları; Straparola’dan Basile’e, Perrault’tan Hans
Christian Andersen’e, Grimm Kardeşler'e; Oscar Wilde’den, Shakespeare'e ve
hatta proleter yazarlara kadar birçok yazar ve dönem incelenebilinir. Ancak,
bunun için önce Afrika’ya gitmemiz, ilk atalarımızın insanlaşma süreçlerini
incelememiz gerekmekte. Bazen bu sürecin daha ötesine baktığımda koca bir
sonsuzluk görüyorum. Sonsuz bir yaşam ve sonsuz bir karanlık... Sayısız
yıldızlardan, galaksilerden, kızılötesi ışıklardan ve kara deliklerden geliyor gibiyim.
Düşünüyorum, öyleyse bu sonsuz karanlıktan, yaşamdan ve ölümün içinden var
olmaya doğru koşuyorum. Bu yüzden, daha derinlemesine, felsefesine ve
psikolojisine inmeden önce ilk atalarımızın dünyasından anlatılara başlamak,
durumu biraz daha anlaşılır kılabilir. O halde zamanı 3 milyon yıl geriye
saralım...
3 milyon yıl önce Afrika'da, insanın evrimsel süreçlerinde
bir kırılma yaşandı. Bu kırılmanın sonucunda, Güney Maymunu olarak da bilinen
ilk atalarımız ortaya çıktı. Onların gırtlak yapıları, günümüz insanlarından
çok farklı ve daha az gelişmişti. Bu durum, sadece temel sesleri
çıkarabilmelerine yol açtı. Bu nedenle iletişim becerileri de oldukça ilkel
düzeydeydi. Çünkü. bu ilkel seslerle belirli bir iletişim kurabiliyorlardı. Bu
durum, ilk atalarımızın uzun süre benzer bir rutinde ilerlemesine sebep olan
olaylardan sadece biriydi. Araştırmacılara göre, çıkarabildikleri bu ilkel dil
arkaik veya kök dil olarak adlandırılıyordu. En azından çoğu araştırmacı, bu
konuda hemfikirdi. Düşünün, anlatıların temelinde bu arkaik ve kök dilin
yattığını…
Bununla birlikte, ilk insan türüyle karşılaştırıldığında,
alet kullanımı sadece kemik ve dal parçalarıyla sınırlıydı. İlk atalarımızın
neredeyse gelişmemiş alet kullanımı, belirgin bir fark olarak ortaya çıkıyordu.
Maddi kültür üretiminde uzun süreli eksiklik yaşayan ilk atalarımızın beslenme
çeşitliliği de buna yansıyordu. Bu eksiklikler, ilk atalarımızın beyin
gelişimini engellediği için uzun bir süre benzer rutinde ilerlemişlerdi.
Beslenmelerinde kurtçuk, kertenkele, yumurta ve kaplumbağa gibi hayvansal
gıdalar olsa da, leşçilik de dahil olmak üzere ağırlıklı olarak bitkisel
ürünler tüketiyorlardı. Bu yaşam tarzı, Güney Maymunlarını zorunlu vejetaryen
yapıyordu. İlk atalarımız, henüz kaosun başlangıcında olmalarına rağmen,
DNA'larını ve kültürel bilgilerini (Memetik) gelecek nesillere aktarmaya devam
ediyorlardı. Anlatıların temelleri insanlaşma sürecinde yavaş yavaş oluşurken,
insana doğru ikinci bir kırılma daha yaşandı.
Atalarımızı ikinci
bir kırılma sonrasında uyum sağlamaya iten faktör, muhtemelen sert iklim
değişikliklerinin hayatta kalma baskısıydı. Bu zamanlarda Afrika’da dönemsel
iklim değişimleri yaşanıyordu; ıslak, kuru, ardından tekrar ıslak. Bazen
binlerce yıl arayla iklim değişimleri yaşanıyordu. Kuraklık, alternatif olarak
fırtına ve muson yağmurlarıyla akarsuların ortaya çıkmasına yol açtı. Sonra
tekrar kuru düzlüklere döndüler .Ki bunun evrimsel süreçte göz açıp kapama
süresi olduğunu belirtmek gerek. Bu nemli-kuru dönüşümler, iki ayağı üzerinde
yürüyen atalarımızda değişime yol açtı. Bu değişim, daha büyük beyinli, alet
yapan Homo Habilis'e doğru evrimsel bir sıçramanın başlamasına neden oldu. Bu
değişimler, 1,5 milyon yıl daha devam etti. İşte bu önemli kırılma noktasını
Homo Habilis'le birlikte yaşadık. El becerisi olan bu insan, uygarlığın
temellerini atan ilk aleti tasarlayarak insanlık tarihinde bir dönüm noktası
oluşturdu. Yani, daha gelişmiş bir toplumda yaşamaya başladılar. Bu birlikte
yaşama durumu, iletişimi, dili ve besin çeşitliliğini değiştirip geliştirdi.
İlk atalarımızın alışılagelmiş rutin hayatları, Homo Habilis'le birlikte
bozulmaya başladı. Bu becerili insan, taşların ucunu kırarak onları keskinleştirerek
tasarladığı ilk alet olan el baltasını üretti. Düşünün, insan yaratıcılığının,
teknolojinin, mitolojinin, masalların, anlatıların ve içerdiği birçok duygusal
tepkinin atalarından biri, bir el baltasıydı! Homo Habilis'in yarattığı alet
teknolojisi, insanın evrimindeki yerini değiştirdi; modern insan olma yolunda
adımlar atıldı, biyolojik bedenden kültüre doğru bir kayış başladı. İnsanlık,
doğal seçilimden yapay seçilime, yani hayvan olmaktan ayrı bir insan olma
sürecine doğru ilerlemeye başladı. Birçok olasılıkla ilerleyen bir insanlaşma
süreci... İlkel insan için alet yapmak, istediği nesnenin bir taş parçasının
içinde bulunduğunu fark etmek demekti. Bu şekilde somut nesnelerle soyut
kavramlar arasındaki ilişki otomatik olarak kurulmuş oldu.
Alet yapımıyla dil
arasındaki ilişki, önemli bir dil gelişiminin, Gösterge Devrimi olarak
adlandırılan dönemin, başladığına işaret etmekte. Yani kelimeler, yapısal
anlamda bazı nesnelere işaret etmeye başladığı bir döneme girilmiş oldu.
Basitçe özetlemek gerekirse, 'Bu taş parçasının içinde varım' demeye başladık.
Homo Habilis'in bir taş parçasına şekil vermesi, bana
Homeros'un eserlerindeki tanrıları hatırlattı. Bir taş parçası, Homo Habilis'in
eksik ve zayıf yönlerini nasıl kapatıyorsa, Antik Yunan tanrıları da aynı
şekilde o dönem insanlarının eksikliklerini kapatıyordu. Bu geniş dünyada bir
tuhaf varoluş çilesi, ilk insan atalarımızın çevresini adım adım sarıyordu. İlk
atalarımızın tanrılaşma yolundaki adımları, Babil Kulesi'nin inşası hikayesini
hatırlattı. Bilmeyenler için hikayeyi anlatayım:
Tek bir dil konuşan ve doğuya doğru göç eden birleşik bir
insan türü, Mezopotamya'nın güneyine yerleşti ve Babil Kulesi'ni inşa etmeye
başladı. Kule yükseldikçe gökyüzündeki tanrılara ulaşmaya çalışırken, tanrılar
tahtlarının tehlikede olduğunu düşündüler. Bu durumdan rahatsız olan tanrılar,
kuleyi yıkmaya karar verdiler ve insan türünü cezalandırmak için de çok
dillilikle cezalandırdılar. Bu olay insanlığı farklı coğrafyalara dağıttı ve o
zamandan beri insanların en büyük sorunlarından biri dil meselesi oldu. Çünkü
dil, bunca gelişimin anahtarıydı. İnsan aklını kullanmaya başladıktan sonra
dile hükmetmeye başladı. Ancak, trajik olan şuydu ki dilde insana hükmetmeye
başladı. Bu sebeple, sınırların bile oluşmasında 'dil' bir sebep olarak
görülebilir. Sanal zeka ile birlikte günümüzde çok dillilik yerini tek dile
bırakıyor gibi görünüyor. Sonuç olarak, belki de son sahnede artık tanrılar
olmayacak gibi.
Homo Habilis'le birlikte gerçekleşen diğer çok ama çok
önemli kırılma, ateşin kullanımına dair yapılan araştırmaların varlığıdır.
Ateşi henüz kontrol altına alamayan Homo Habilis, zaman zaman ondan
yararlanıyordu. Örneğin, şanslıysa ağaca yıldırım düşmesi sonucu oluşan
yangınlardan veya benzer durumlardan ateşi kullanabiliyordu. Ancak bu daha
sonra günlük yaşamda da kullanılmaya başlandı. İlerleyen zamanlardaysa bu
durum, ateşin etrafında toplanarak hem
alet yapımını hem de yaşamın kültürel kodlarını paylaşan erken insan türlerini ortaya
çıkardığına şahit olacağız.
Eğer Homo Habilis'in bir mağarada yaşadığını düşünürsek ve
bu mağara Platon'un Mağara Alegorisi'nin bir temsiliyse, gölgeleri
hareketlendiren bir şeyler olmalıydı. İşte tam da bu noktada, sahneye elinde
ateşle birlikte ateşin tanrısı Prometheus girer. Mağarada habersizce taşlarla
oynayan ilk atalarımız, Prometheus'un ateşiyle oluşan mağara gölgelerini fark
ettiklerinde hem merak ettiler hem de korktular. Binlerce yıllık evrim, onlara
temkinli olmayı öğretmişti çünkü. Dolayısıyla, Prometheus'un ışığını görmesine
rağmen asıl değişimi Homo Habilis değil, Homo Erectus yaptı; Böylece de ışığı taşıyıp bilgiye hükmeden kişi olmayı başardı. Platon'un Mağara Alegorisi
bu yönüyle, beyaz güvercin ve Nuh mitine de benzerlik göstermekte. Hatta aynı
benzerliği Şahmaran'a kadar farklı anlatılar için söyleyebiliriz.
Aslında tüm bunlar bize sözlü anlatıların neden bilgi
içerikli anlatılar olduğunu göstermekte. Başlangıçta bu anlatılar, insan türünün
hayatta kalması için zorunlu ve temel bilgilerden oluşuyordu. Ancak ilkel
insanın doğayla mücadelesi giderek şiddetlendi. Bunun bir sonucu olarak. alet
yapımıyla, dilin oluşumu ve ateş etrafında, insanlar KİMLİKLER, mitler ve
masallar oluşturmaya başladı.
Aynı anda ilk insanın beslenme çeşitliliğinde de artış oldu.
Artık beslenmelerine kirpi, ceylan, geyik gibi hayvanlar da eklenmeye
başlamıştı. Burada hala bizon, mamut gibi büyük hayvan avcılığından
bahsetmiyorum bile. Ceylan ve geyik gibi hayvanları bile avlamak oldukça zordu
ve nadiren başarılıyorlardı, o da şanslarına bir kerede ayda bir gerçekleşiyordu. Ancak yakın zamanda
her şey gibi bu durum da değişmeye başlayacaktı.
Bedeninin dışındaki dünyaya bilincini taşıyan insan,
varoluşunda sancılı bir sürece girmiş oldu. Doğanın diliyle dünyaya gelen ve
genetik olarak arkaik dilini kullanan insan türü, artık konuşma anlamındaki
dilin sembolik dünyasına geçiş yapmıştı. Yani, Sümer topraklarında geçen
Gılgamış Destanı'ndaki Enkidu'nun düştüğü duruma benzer bir durum. Peki
Gılgamış Destanı'nda Enkidu nasıl bir durumla karşı karşıya kalıyordu?
Bilmeyenler için Gılgamış Mitinin ilgili kısmına bir göz atalım:
Uruk kentinin kralı olan Gılgamış, bu kente çok zulüm yapan
acımasız bir hükümdara dönüşmüştü. Bu duruma dayanamayan kentin ileri gelenleri
tanrılara Gılgamış'ı şikayet etmeye başladılar. Tanrılar da rakip olarak
Enkidu'yu ormana göndermeye karar verdi. Bu mitte ilginç olan şey, Enkidu'nun
doğada yetişmiş bir adam olarak ve vahşi özelliklerle tanımlanmasıydı.
Enkidu'nun fiziksel özellikleri arasında güçlü bir vücut yapısı, hızlı koşma ve
ustalaşmış avcılık becerileri olduğu görülüyor. Ayrıca, hayvanlarla iyi
geçindiği ve onlarla arkadaşlık kurduğu da göze çarpıyor. Rudyard Kipling'in
"Orman Çocuğu Mowgli" kitabını okuyanlar veya "Ormanın
Kitabı" filmini izleyenler bu konsepti bilirler. Burada yaşananlar,
Gılgamış Destanı'na benzer bir içeriğe sahip. Edgar Rice Burroughs'un yarattığı
Tarzan ve diğer Tarzan varyasyonları da buna dahil. Bu içeriklerin neredeyse
tamamında Enkidu'nun deneyimledikleri yaşanıyor. Yani bir şekilde doğada doğan
bir kahraman var ve daha sonra birileri tarafından ormandan çıkarılıp
medeniyete adapte edilmeye zorlanıyor.
Gılgamış Destanı'nda tanrılar, Enkidu'nun ormandan ayrılması
için çeşitli yollar denemişlerdir, ancak Enkidu bu doğadan kopmak
istememektedir. Bir gün avcı, Kral Gılgamış'a Enkidu adında birini ormanda
gördüğünü, av tuzaklarını bozduğunu ve yakaladığı hayvanları serbest
bıraktığını söyler. Gılgamış da onu ıslah etmek için tapınaktan bir rahibe
çağırır ve Enkidu'yu getirmesi için rahibeyi avcıyla birlikte ormana gönderir.
Bu esnada Fırat'ın kenarındaki sazlıklarda otlayan ve avlanan Enkidu, birden
güzeller güzeli rahibeyi karşısında görünce çok şaşırır. Rahibe altı geçe yedi
gün Enkidu'yla birlikte olur. Burada metaforik bir yedi gün anlatılıyor.
Enkidu, rahibeyle birlikte zaman geçirdikçe doğayla olan bağını yavaş yavaş
kaybeder ve hayvanlarla artık iletişim kuramaz hale gelir. Enkidu'nun vahşiliği
bu süreçte sona erer. Rahibe, aslında Enkidu'yu her geçen gün medeniyet ve
şehir yaşamıyla tanıştırıyordu. Enkidu'nun geldiği yeri unutması ve yolunu
kaybetmesi sadece cinsel birleşme ile gerçekleşmiyor. Asıl mesele rahibenin onu
alıp çobanların yanına götürmesiyle başlıyor. Çobanlar Enkidu'ya ekmek ve bira
gibi iki temel besin sunarlar. İnsan tarafından değiştirilerek elde edilen bu
besinler, Enkidu'nun doğadan kopmasına neden olan diğer bir faktördür. Altı
gece yedi gün rahibeyle birlikte olan Enkidu, ormana geri döndüğünde artık
hayvanlar onu tanımıyor, anlamıyor ve konuşmuyordu. Enkidu, Homo Sapiensleşme
sürecini yaşamaktaydı.
Gılgamış Destanı bu yönüyle diğer birçok mitle de benzerlik
gösterir. Örneğin, İsrailli kahraman Samson'un Filistin kraliçesiyle ilişkiye
girdikten sonra gücünü kaybetmesi, örs ve çekiç kullanmadan demire şekil
verebilen Davut'un, kölesiyle ilişkiye girdikten sonra peygamberlik yeteneğini
kaybetmesi ve demire şekil veremeyecek duruma gelmesi gibi örnekleri çoğaltabiliriz.
Bu mitler gibi Adem ve Havva miti de aynı temaya sahiptir. Adem, cennetten
kovulmadan önce diğer canlılara isim verip onlarla konuşabiliyordu. Bunlar,
eski insanın dil sorununun olmadığını vurgulayan hikayelerdir.
Bu değişim, organik doğa anlayışından mekanik doğa
anlayışına geçişi simgeliyor. Bu geçiş sadece insan-doğa ilişkisini temelden
etkilemekle kalmadı, aynı zamanda insanın çevresini, her şeyi insanın
hizmetkarı olarak görmesine ve egemenliği altındaki nesneler olarak
tasarlamasına yol açtı. Doğanın bir organizma olarak değil, bir makine olarak
algılanmaya başlanması, insanların doğal çevreye karşı tavırlarını da büyük
ölçüde etkiledi.
Kaynaklar:
1. https://www.youtube.com/watch?v=DJ1smm89cN8&t=131s
2. https://www.youtube.com/watch?v=nZB54jcADPY
3.https://turuz.com/storage/her_konu-2019-7/7969-Ademden_Once-
Jack_London-H.Pinar_Kur-1971-172s.pdf
4. https://www.youtube.com/watch?v=9vowMrzHz0k&t=125s
5. https://www.youtube.com/watch?v=y27v0mvkWkk
6.https://evrimagaci.org/homo-erectus-dunyanin-en-eski-karalama-cizimlerini-
yapti-4987#
7. 2001: A Space Odyssey (1968, Stanley Kubrick)
8. Rise of the Planet of the Apes (2011, Rupert Wyatt)
9. | Origins (2014, Mike Cahill) (güney maymunlara örnek.)
10. Planet of the Apes (1968, Franklin J. Schaffner)
11. Planet of the Apes 2001
12. The Time Machine (2002, Simon Wells)
13. Le Guerre de Feu (1981, Jean-Jacques Annaud)
14. Cave of Forgotten Dreams (Belgesel)
15. Homo Erektus 2007
16. İnsan Olmak 2 | İnsanlığın Doğuşu [Becoming Human -
Birth of Humanity] 17. Insan Olmak 1 | İlk Adımlar [Becoming Human - First
Steps]
18. Erich Fromm- ĺtaatsizlik üzerine
19. Schopenhauer- Ölüm ve İçsel Doğamısın Yok Edilemezliği
ile Olan İlişkisi 20. İsmail gezgin- homo narras
21. İsmail gezgin- uygarlaşan insan
22. İsmail gezgin- sanatın mitolojisi
23. https://www.youtube.com/watch?v=3H1PG86gqyw
Not: hominid: “insana
giden yol”
Yorumlar
Yorum Gönder