Stefan Zweig'ın “Satranç” Eserinde Yazar ve Karakterin Psikolojik Bağlantıları / Rahşan Karabulut
Stefan Zweig'ın Satranç adlı eserini savaşın etkisi altında yazdığı aşikardır. Bu
sebepledir ki roman savaşın ve kendi yaşamının izlerini çokça taşımaktadır.
Zweig, romanında bir karakter yaratarak kendini dışsallaştırır ve Dr.B adlı
kahraman bu şekilde ortaya çıkmaktadır. İkinci Dünya Savaşı sırasında ortaya
çıkan zor koşullarla başa çıkmak isteyen yazar, kitap yazmak dışında bunu tam
olarak başaramaz. Satranç'ın kahramanı
Dr.B de Stefan Zweig gibi sürgüne gönderilir ve psikolojik gerilimi bu olayla
başlar. Yazar da benzer şekilde Avusturya doğumlu bir Yahudi olduğu için sürgün
edilmiştir. Hem yazar hem de başkahramanın Yahudi olmak, toplumdan dışlanmak,
anlamsızlık duygusu gibi hemen hemen aynı zorlukları yaşaması, yazarın iç
dünyasını bu karakter ile ifade ettiğini göstermektedir. Neredeyse aynı
koşullarda yaşamalarına rağmen bazı benzerlik ve farklılıklara sahiptirler. Bu
inceleme ile yazarın ve kahramanın psikolojisi psikanaliz bakış açısı ile ele
alınmaktadır.
Öncelikle Stefan Zweig'ın hayatını biyografik
olarak incelemek gerekirse; Zweig’ın Nazi Almanya'sının zulmünü anlatan
kitaplar yazdığı için birçok kitabının yakıldığı bilinmektedir. Bu zor
zamanlara rağmen bazı kitapları günümüze kadar ulaşmıştır ve Satranç da bunlardan biridir. 1938-1941
yılları arasında sürgünde olan yazar, boş zamanlarını değerlendirip Satranç romanını yazmıştır. Bu onun için
Hitler'e karşı isyan etmenin bir yolu olmuştur. Yahudi bir yazar olan Zweig,
etnik kökeninden dolayı ötekileştirilmiş olmasından dolayı Nazileri
desteklemesi de pek mümkün olmamıştır. En iyi Alman yazarlardan biri olmuştur;
bu nedenle şimdiye kadar birçok insan onun kitaplarını okumuştur. Bu da Nazi
Almanya'sına karşı büyük bir provokasyon olduğu anlamına gelmektedir. Yazar,
New York, Londra, Brezilya gibi başka ülkelere göç etmek zorunda kalmıştır.
Ancak tüm çabalarına rağmen intihar etmiştir ve bu tüm toplumu olumsuz bir
şekilde etkilemiştir. Zweig’ın Nazi Almanya'sına karşı yazmak için birçok
nedeni olmuştur. Örneğin milliyetçilik tuzağı, yalnızlık, sürgündeki travmatik
günler, ölüm korkusuyla yaşamak gibi ve Nazi Almanya'sına tepkisiz kalmak ise
en büyük şikâyetlerinden biri olmuştur. Bu nedenle Nazilerle kitap yazarak
mücadele etmiştir. Bilinçdışı teorisine göre bu tutum bir savunma
mekanizmasıdır ve Soul McLeod bunu şöyle açıklar;
Bu alıntıya göre, yazarın bazı travmatik
sorunları olduğu, bu nedenle toplumda kendini gerçekleştirmek için bir savunma
mekanizmasına sahip olduğu açıktır. Dahası yazar, büyük bir çaresizlik içinde
kalmıştır çünkü ilk başta Nazi rejimine karşı tavır ve tutumunu yazdığı kitap
içerikleriyle ortaya koyarken, daha sonra ise intihar etmiştir. Bu onun
zihninde bir ikiliğe yol açan duygusal rahatsızlıklarını gösterir.
Romanlarındaki bazı karakterler onun ikiliğini ve bilinçaltını açığa çıkarır
çünkü gerçek dünya onun tepkilerini göstermek için uygun bir yer değildir. Bu
yüzden Satranç'taki Dr.B gibi
kitaplarındaki karakterlerin dünyasını yansıtırken aslında kendi iç dünyasını
da yansıtmıştır. Göç, yaşamı boyunca onu rahatsız etmiştir ve bunu bu şekilde
açığa vurur: "Yani artık hiçbir yere ait değilim, her yerde bir yabancı ya
da en fazla bir misafirim."[2] Bu
alıntı ile kendisini vatansız hissettiği açıktır, bu da depresif ve stresli
hissetmesi için büyük bir nedendir. Kendisinin yapamadıklarını yapabilecek
karakterler yaratmasının nedeni de budur. Bu teknik onun için kendini
savunmanın ve bastırılmışlığını dışsallaştırmanın bir yoludur. Nihai çözümü
intihar etmektir ve Freud bu tutumu şu sözlerle beyan eder; "... klinik olarak
bize çok tanıdık gelen melankoli durumu ve bunun yasın etkisiyle
karşılaştırılması. Ancak melankolideki
duygusal süreçler ve bu durumda libidonun geçirdiği değişimler
bilinmemektedir."[3] Gerçek
dünya sınırlıdır, ancak gerçek olmayan dünya sınırsızdır; bu nedenle yazar,
kahramanın (Dr.B) bazı özelliklerini ortaya koyar. Bu özelliklerden bazıları
yazarın yaşamına benzemekte, bazıları ise yazarın yapamadığı ama yapmak
istediği tepkileri göstermektedir.
İkinci olarak, Satranç'taki kahramanın (Dr.B) psikolojisini belirtmek için, onun
psikolojik durumunu ortaya koyan bazı alıntılar göstermek ve bunları Freudyen
bilinçdışı zihin teorisi ile desteklemek mümkündür. Kitapta Dr.B Yahudi bir
adamdır ve elinde devletle ilgili bazı belgeler vardır. Bu nedenle Gestapo onu
tek başına bir odaya kapatır ve bu travmatik durum "ağzının sağ köşesinde
sinirsel bir tik" oluşmasına neden olur (Zweig 35). Freudyen bilinçdışı
kuramına göre bu alıntı, Dr.B'nin odadaki travmatik günlerinden kaynaklanan bir
sinir bozukluğuna sahip olduğunu açıklar. Satranç'ta
Dr.B. şöyle der; "Yapacak hiçbir şey yoktu, duyacak hiçbir şey yoktu,
görecek hiçbir şey yoktu, her yerde, her zaman, boşlukla, o tamamen mekansız,
zamansız vakumla çevriliydiniz" (Zweig 38). Alıntıda da görüldüğü gibi
kahraman bir odada yalnızlıkla sınanmaktadır çünkü amaç onun psikolojisini
bozmak ve casus olduğunu inkâr etmesini sağlamaktır. O da bunun farkındadır ve
toplama kamplarının bir otel odasında tek başına kalmaktan daha iyi olduğunu
söyleyerek bu durumdan şikâyet eder. Hücre hapsi onun psikolojik durumunu bozar
ve kendini anlamsız, hiçlik, yalnızlık gibi ruhsal durumlar içinde hissetmeye
başlar. Sonuç olarak, toplumdan soyutlanmış hissettiği için aklını kaybetmek
üzeredir.
Öte yandan zeki ve dâhidir çünkü bir satranç
kitabı çalarak bu kötü durumu fırsata çevirir. Bu kitap ona kaçış mekanizması
sağlar çünkü satranç oynamayı öğrenmeye çalışır. Satranç öğrenmek onu meşgul
edip monoton bir yaşamdan uzaklaştırsa da birlikte oynayabileceği bir partneri
yoktur. Bu nedenle oynayabilecek tek rakibi kendisidir ve bu da bölünmüş
bilince ve şizofreniye neden olur. John Horgan'ın Annual Editions Psychology'den Eugenics
Revisited adlı makalesinde "...şizofreni ve manik depresyona, çevresel
etkilerle birlikte hareket eden ve her biri çok küçük bir etkiye sahip olabilen
en az birkaç genin neden olduğunu" savunmştur (33). Genetik olarak
şizofrenik bir insan olmasa da yaşadığı çevre onun şizofrenik ve manik sorunlar
yaşamasına neden olur. Kendisiyle oynarken kendi kendine düşünüp konuşmakta,
satranç taşlarını iki farklı kişi gibi hareket ettirmektedir. Bu, onun hezeyan
içinde olduğunu gösterir ve onun için büyük bir psikolojik sorundur. Stefan
Zweig kahramanın bir yorumunu şu sözlerle ortaya koyar; "Korkunç durumum
beni en azından etrafımdaki korkunç boşluk tarafından ezilmemek için kendimi
bir siyah benlik ve bir beyaz benlik olarak bölmeyi denemeye zorladı"
(52). Yalnızlığından ve bu yalnızlığın şizofrenik etkiler hissetmek gibi
sonuçlarının kendi üzerinde yarattığı etkilerden yakınır. Tom Dalzell, Freudyen
bilinçdışı kuramına göre; "hastanın sanrısı bir iyileşme girişimi
olduğunda, hayali kayıtta bir çöküşe neden olur..." (16). Bu, kahramanın
kendisini siyah ve beyaz olarak iki benlikten ayırmasına neden olan bir sanrıya
sahip olduğunu gösterir. Kısacası, yalnızlığı onda bazı şizofrenik etkilere
neden olmuştur.
Kendisiyle satranç oynamaya alıştığı an, onu
sürekli oynamaya bağımlı hale getirir. Bu onun için alkol ya da uyuşturucu
gibidir çünkü bir yandan ona zarar verirken bir yandan da kendini iyi
hissetmesini sağlar. Onu monotonluktan kurtarmakla kalmayan, aynı zamanda önde
gelen bağımlılıkla onu aşağı çeken büyük bir paradokstur. Dr.B duygularını şu
sözlerle ifade eder; "Satrançtan başka bir şey düşünemiyordum, sadece
satranç hamlelerini ve satranç problemlerini düşünüyordum; bazen alnım ter
içinde uyanıyor ve uyurken bile bilinçsizce oynadığımı fark ediyordum..."
(Zweig 55). Burada okuyucu onun monomani saplantısını, bağımlılığını ve oyuna
olan tutkusunu görebilir. Bu onun için çok tehlikelidir çünkü onda bazı
şizofrenik etkilere neden olur. Satranç oynadığında, oyuna bağımlı olduğunu
fark eder. Ancak satranç oynamak için neredeyse aklını kaybediyor ve bu iki yol
dışında başka bir şansı olmadığı anlamına geliyor. Gerçek oyun mu yoksa sadece
bir fantezi mi sorusuyla gerçek oyunu rüyadaki oyundan ayıramaz. Özetle, aklını
kaybetmemek için bir yol bulmaya çalışsa da kahramanın trajik bir durumu
olduğunu gösteriyor.
Yazar (Stefan Zweig) ve başkahraman (Dr.B)
arasındaki benzerlik ve farklılıklara dikkat çekmek için hayatlarından pek çok
örnek verilebilir. L. C. Álvaro González ve A. Álvaro Martín del Burgo'ya göre;
"Satranç, Zweig'ın intiharından
bir yıl önce, 1941'de yayımlanmıştır ve trajik ölümünün habercisi olan bir
sosyal eleştiri eserinde yazarın olgun tarzını yansıtır" (32).
Benzerliklere gelince; her ikisi de Yahudi, depresyon, izolasyon, hiçlik,
travmatik bozukluk, kendini uyarma gibi bazı psikolojik sorunları olduğu
saptanmaktadır. Aynı zamanda zeki ve dâhidirler; Stefan Zweig birçok kitap
yazarken, Dr.B kendi kendine satranç oynamayı öğrenir. Ayrıca bu yollar onlar
için hayatta kalma içgüdülerinin olduğunu göstermektedir. Stefan Zweig'ın
kahramana bu özellikleri vermesinin sebebi onun önsezisini göstermesi ve bu
şekilde bu kötü durumları yeni nesle aktarmayı amaçlamasıdır. Ayrıca bazı
farklılıkları da bulunmaktadır. Örneğin Dr.B'nin monomani takıntısı var
(satranç oynamak) ancak Stefan Zweig'ın başkahraman gibi bir takıntısı
bulunmamaktadır. Dahası, Nazi Almanyası'nın baskısından kaçmak için buldukları
çözümler de birbirinden oldukça farklıdır. Stefan Zweig intihar ederken, Dr.B
kendisiyle satranç oynayarak zihnini bununla meşgul etmekte çözüm yolunu
bulmuştur. Ancak, kitap Zweig’ın intihar kararı verme anını ele almamıştır.
Yazar, bilinçaltında bastırdığı duyguları Satranç romanındaki kahramanın
kararlarında ortaya çıkarmıştır. Roman kahramanı, dünya şampiyonu Czentovic ile
nasıl mücadele edebileceğini öğrenmeye çalışmaktadır. Yazar da diktatörle
mücadele etmek istemiş ama bunu somut olarak gerçekleştirememiştir. Ancak o,
savunma mekanizması ile Satranç'ta
ortaya çıkmaktadır ve sisteme karşı
tepkisini sembolik bir şekilde bu eser ile göstermektedir. Satranç'ta Dr.B. İkinci Dünya Savaşı'nda ezilen insanlığı ya da
masum insanları, Czentovic ise zalim diktatörleri sembolize etmiştir. Dünya
şampiyonu olmayı başaran Dr.B., satranç oyunuyla ilgili yanılsamalar görmeye
başlar çünkü tüm hayatı satranç oynamaktan ibarettir. Yardımsever doktorun
tavsiyelerine rağmen satranç oynamaya devam eder ve yan etkiler yanılsamalarla
birlikte ortaya çıkar. Stefan Zweig; "... filini üç kare ileri itti, o
kadar yüksek sesle ağladı ki hepimiz zıpladık, 'Şah! Şahınız şah çekti!"
ve Czentovic Dr.B.'ye cevap verdi: "Üzgünüm ama şah falan göremiyorum.
Şahımın şah olduğunu düşünen beyler var mı?" (72). Bu alıntı, bir şeye
takıntılı olmanın kişinin aklını yitirmesine neden olduğunu göstermektedir.
Kahramanın saplantısı kendi hatasıyken, yazarın ise intiharı onun için doğru
bir adım olmamıştır. Freudyen bilinçdışına göre, insanların tükenmişlik
sendromu yaşamasına yol açan melankolik bir tepkiden kaynaklanıyor olması
muhtemeldir. İncelemenin aktardığı kadarıyla, hem intihar edecek kadar zayıf
olmak hem de birilerini yenme arzusuyla yanılsamalar görecek kadar hırslı olmak
insan psikolojisi için tehlikelidir. Özetle yazar, Satranç ile masum insanların zalim diktatörlüğü bir satranç
tahtasında (savaş alanında) yenebileceğini sembolik bir dil kullanarak
göstermiştir.
Zweig, Stefan, Chess, Pergamino,
2018.
[1] Bu alıntı Mcleod, Saul'dan alınmıştır.
"Savunma Mekanizmaları." Simply Psychology, Simply Psychology, 5
Mayıs 2017. https://www.simplypsychology.org/defense-mechanisms.html
[2] Alıntı Ramm, Benjamin'den alınmıştır.
"Kültür - Zweig: Sınırların Olmadığı Bir Dünya Hayal Eden Yazar." BBC
News, BBC, 22 Şubat 2017.
[3] "SIGMUND FREUD (1856-1939)Günlük Yaşamın
Psikopatolojisi'ndenİntihar Üzerine Bir Tartışmaya Katkılar'danYas ve
Melankoli'denBir Kadında Eşcinsellik Olgusunun Psikogenezi'ndenMazoşizmin
Ekonomik Sorunu'ndan." Nginx'e Hoş Geldiniz!, 3 Ekim 2015
Kitabı okumuş gibi hissettim muhteşem bir kritik ❤️ bayıldım.
YanıtlaSil